Ooit werd de aardappel gedegradeerd tot een bijrol in de Anatolische keuken. In de afgelopen decennia is het product uitgegroeid tot een strategisch belangrijk basisgewas in de Turkse landbouw. Achter deze transformatie schuilt een verhaal van regionale innovatie, wereldwijde vraag en de inspanningen van het land om binnenlandse prioriteiten in evenwicht te brengen met zijn ambities op het internationale toneel.
De aardappel is niet inheems in Turkije. Hij werd in de 19e eeuw vanuit Europa in het Ottomaanse Rijk geïntroduceerd, waarschijnlijk via de Balkan. Het zou tot ver in het Republikeinse tijdperk, halverwege de 20e eeuw, duren voordat het gewas brede acceptatie kreeg onder Turkse boeren en consumenten. In de jaren '60 kwam de aardappelteelt serieus op gang, met name in Centraal-Anatolië. De stad Niğde, genesteld tussen vulkanische heuvels en met een gunstig klimaat voor wortelgewassen, werd een vroeg productiecentrum. Samen met Nevşehir en Afyonkarahisar vormen deze regio's wat nu bekendstaat als het belangrijkste teeltgebied van Turkije.
Vraag en ontwikkeling
De groeiende stedelijke bevolking van Turkije en de toenemende integratie in wereldwijde voedseltrends leidden tot een stijgende vraag naar aardappelproducten. Vooral in de fastfood- en horecasector. In de jaren '80 en '90 ontstonden er in grote Turkse steden steeds meer westerse restaurants en franchises, waardoor er een constante vraag ontstond naar verwerkte aardappelproducten, met name friet. Dit tijdperk markeerde het begin van de industrialisatie van de aardappelsector. De Turkse overheid, die de landbouw wilde moderniseren en de afhankelijkheid van import wilde verminderen, verstrekte subsidies voor mechanisatie, opslaginfrastructuur en de ontwikkeling van lokale pootaardappelen.
Particuliere agro-industriebedrijven zoals Özgür Tarım, Gübretaş en Patates A.Ş. investeerden fors in verwerkingsfabrieken, gericht op zowel de binnenlandse markt als de export. Multinationale voedingsgiganten, waaronder McCain en Lamb Weston, merkten de voordelen van Turkije: een gunstig klimaat, lage productiekosten en een strategische ligging tussen Europa en het Midden-Oosten. Deze bedrijven begonnen Turkse aardappelen in te kopen of samen te werken met lokale verwerkers.
Fritesmarkt
In de afgelopen tien jaar is Turkije stilletjes een belangrijke speler geworden op de exportmarkt voor diepvriesfrites. Volgens TÜİK (Turks Instituut voor de Statistiek) is de export van frites sinds 2015 met jaarlijks meer dan 12% gegroeid, waarbij het grootste deel naar buurlanden in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Centraal-Azië ging. Irak, Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten behoren tot de grootste importeurs.
Verschillende factoren hebben bijgedragen aan deze groei. Ten eerste hebben het logistieke voordeel van nabijheid en concurrerende vrachttarieven Turkse producenten in staat gesteld Europese leveranciers op regionale markten het hoofd te bieden. Ten tweede hebben de toenemende regionale instabiliteit en zorgen over voedselzekerheid in landen zoals Syrië, Libanon en Libië Turkije tot een betrouwbare partner gemaakt. Binnenlandse bedrijven zoals Kadooğlu en Penguen Gıda hebben hun faciliteiten uitgebreid om aan de stijgende vraag te voldoen, terwijl andere zich op nichemarkten hebben gericht.
De Russische behoefte aan frites
Eén bestemming is de afgelopen jaren snel naar de top gestegen: Rusland. Na de invasie van Oekraïne bevond het land zich in een steeds moeilijkere positie wat betreft de inkoop van frites en andere aardappelproducten. Turkije begon niet alleen als bemiddelaar tussen Rusland en het westen op te treden, maar werd ook al snel een belangrijke leverancier van friet. In de tweede helft van 2022 groeide de frietexport naar Rusland sterk, wat het tot nu toe het best presterende seizoen maakte.
Tijdens de seizoenen 2023-2024 en 2024-2025 daalde de export weer iets. Van bijna 90.000 ton in 2022/23 naar 74.000 ton in 2024/25. Rusland blijft de grootste afnemer van Turkije en het huidige exportniveau ligt 8% hoger dan een jaar geleden. De piek van meer dan 60.000 ton in seizoen 22/23 wordt niet meer bereikt. De importcijfers van Rusland zijn verre van compleet, maar beschikbare gegevens laten zien dat Nederland, Frankrijk en Duitsland een comeback hebben gemaakt, wat de verminderde vraag naar Turkse friet verklaart.
Jaarrond telen
De sterke punten van Turkije zijn gebaseerd op teeltvoordelen en infrastructuur. De gevarieerde klimaatzones van het land maken meerdere groeiseizoenen en een jaarrond aanbod mogelijk. Centraal-Anatolië biedt hoge opbrengsten in het voorjaar en de vroege zomer, terwijl de oostelijke en zuidelijke regio's in de herfst- en wintermaanden kunnen produceren. Bovendien hebben de relatief lage arbeidskosten, overheidssubsidies en groeiende investeringen in koellogistiek de concurrentiekracht van Turkije versterkt. De bouw van moderne fabrieken met Europese machines heeft de concurrentiekracht van Turkije versterkt. Dit stelt Turkse producenten in staat te voldoen aan de kwaliteitsverwachtingen van internationale kopers.
De overheid heeft de sector ondersteund met initiatieven gericht op zelfvoorziening op het gebied van pootaardappelen. Vanaf 2024 wordt meer dan 90% van de in Turkije gebruikte pootaardappelen in eigen land geproduceerd, waardoor de afhankelijkheid van import uit Nederland en Duitsland afneemt. In 10 jaar tijd is desondanks de export van Nederlands pootgoed gestaag toegenomen, maar dit gaat met ups en downs. 2022 was een recordjaar met meer dan 23.000 ton geëxporteerd pootgoed, en dit niveau daalde in de daaropvolgende twee jaar tot 20.000 ton.
Klimaatverandering
Ondanks deze voordelen staat de Turkse aardappelsector voor verschillende uitdagingen. De belangrijkste is de kwetsbaarheid voor klimaatvariabiliteit. Droogte in Centraal-Anatolië komt vaker voor, wat de opbrengsten en de beschikbaarheid van water beïnvloedt. In 2021 en 2023 leidde ernstige droogte tot forse dalingen in de productie en prijsstijgingen op de binnenlandse markt.
Een andere uitdaging is het gefragmenteerde karakter van de landbouwsector. Veel familiebedrijven zijn erg klein, wat schaalvoordelen beperkt en samenwerking met industriële verwerkers bemoeilijkt. Telen op contract staat in de kinderschoenen en geschillen over prijzen en de kwaliteit komen vaak voor. Bovendien staat de sector onder druk door inconsistent overheidsbeleid. Hoewel exportverboden op aardappelen, ingesteld om de binnenlandse inflatie te beheersen, lokale consumenten hebben beschermd, hebben ze het vertrouwen van investeerders in de verwerkings- en exportsector ondermijnd. Een verbod op de export van aardappelen naar Irak in 2022 was bijzonder controversieel en leidde in sommige regio's tot overschotten en verspilling.
Vooruitkijkend is de Turkse aardappelindustrie klaar voor verdere groei, met name in de fritesexport. Het twaalfde vijfjarenplan van de overheid omvat steun voor landbouw met toegevoegde waarde en verschillende regionale ontwikkelingsagentschappen hebben geld vrijgemaakt voor koelopslag en export. Ook de regionale vraag naar frites neemt naar verwachting toe, gedreven door een jonge, verstedelijkende bevolking in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Turkse bedrijven proberen daarvan te profiteren. Succes hangt af van o.a. het overwinnen van binnenlandse knelpunten, het klimaat en een betere integratie tussen boeren en verwerkers. Die zaken zijn essentieel om de Turkse sector in een onstabiele regio te behouden.
Conclusie
De Turkse aardappelsector, ooit een bescheiden onderdeel van de agrarische economie, is nu een dynamische sector met internationale invloed. De opkomst als middelgrote exporteur van frites weerspiegelt de wereldwijde vraagverschuivingen en de groeiende verwerkingscapaciteit. Om deze trend te kunnen voortzetten, is het nodig om een evenwicht te vinden tussen de behoeften van binnenlandse consumenten en de ambities van een sector die zich steeds meer op de internationale markt richt.