Overspannen grondmarkt: politiek moet keuzes maken

Het nieuwe kabinet zal keuzes moeten maken over hoe we onze schaarse ruimte gaan gebruiken: voor wonen, defensie, waterwinning of landbouw? En waar is wat te combineren? De onlangs gepubliceerde Nota Ruimte maakt dat duidelijk. Voor zowel Land van Ons als de Federatie Particulier Grondbezit (FPG) was dat afgelopen weken reden hun standpunten over de grondmarkt in politieke cafés bij politici te etaleren. Zelf leidde ik de discussie in met wat vragen.

We hebben in de Nederlandse delta heel vruchtbare gronden maar ook veel minder vruchtbare. Het lijkt in het belang van de landbouw- en voedselsector (en van de voedselvoorziening) om de beste gronden niet te benutten voor bedrijventerreinen, woonwijken of militair oefenterrein. Die kunnen beter op de slechtere gronden en het grote geld van deze partijen kun je daar waar nodig ook gebruiken voor natuurherstel en extensivering.  Dan kunnen we boeren in die gebieden helpen die de milieudoelen niet halen met alleen hoge bedrijfsinvesteringen in technische oplossingen. In die gebieden heeft de landbouw hulp nodig om nieuwe bedrijfssystemen met meer publieke en private diensten te ontwikkelen. En waar buurtschappen en dorpen vitaal gehouden moeten worden. 

De vraag is dan of je die keuzes in de ruimtelijke ordening makkelijker maakt door etiketten op die twee gebiedstypen te plakken, zoals productielandbouw en maatschappelijke landbouw. Om verwarring te voorkomen: ook in een productielandbouwgebied zou volgens de voorstanders iemand voor de markt biologisch kunnen produceren of een natuurcontact kunnen afsluiten. En ook in de gebieden met maatschappelijke landbouw zullen er boeren zijn met betere gronden of een zwaar-technologische oplossing voor milieuproblemen. Maar het zijn de gebieden met maatschappelijke landbouw die als eerste door een ronde modernisering en vaak ook landinrichting zullen gaan. Zo betogen althans voorstanders van het idee.

Subsidies en fiscaliteit
Een tweede vraagstuk is dat van de subsidies en fiscaliteit. Het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid is aan een nieuwe ronde onderhandeling toe. Er komen wellicht meer mogelijkheden daar ook regionale fondsen bij in te zetten. Ik hoor steeds vaker boeren en burgers vraagtekens zetten bij die hectarebetalingen in de eerste pijler, 35 jaar geleden ingesteld als compensatie voor een graanprijsdaling maar die bijdragen aan een hogere grondprijs. Zou je dat geld niet veel meer moeten koppelen aan de milieu- en natuuropgave?  De vraag is dan of het helpt om in de ruimtelijke ordening landbouwgrond en landschapsgrond te onderscheiden. Want ook in een gebiedstype met productielandbouw zullen mogelijk waterwingebieden of bufferzones liggen met extra milieueisen.

In onze fiscale regels worden ook boeren die een dagje ouder worden, sterk gestimuleerd om geld van projectontwikkelaars, windmolens of de stoppersregeling weer in grond te investeren, in plaats van in een pensioenregeling. Landbouwvrijstellingen, aanhouden van bedrijfsvermogen, en overdragen naar kinderen via de bedrijfsovernameregeling zijn enkele voorbeelden. Als er dus ook komende jaren veel geld het landelijk gebied instroomt, gaat de grondprijs verder stijgen. Daarbij zijn er ook grote loterij-effecten: wie toevallig op een gewilde locatie zit, is spekkoper en de buurman die ook grond wilde kopen wordt uit de markt gedreven. Jonge boeren en (innovatieve) zij-instromers hebben steeds meer moeite met deze ontwikkeling. En waterschappen klagen dat het samengaat met scheuren van grasland en het nog lastiger wordt de Kaderrichtlijn Water te halen.

De vraag is dus of we hier slimme aanpassingen in de fiscale wetgeving kunnen bedenken. De FPG vroeg veel aandacht voor de combinatie van de Natuurschoonwet en de nieuwe fiscale regels in de inkomstenbelasting. Die zouden bedrijfsovername en het stichten van boerenlandgoederen (landbouw met 25 jaar lang 30% natuur) hinderen.

Gebrek aan ruimte en heel liberale markt
Schaarse ruimte leidt tot hoge grondprijzen en intensief bodemgebruik. Soms te intensief, en dat los je niet op met grondmarktbeleid. Daar heb je milieubeleid (wat mag er aan emissies vrijkomen) en ruimtelijkeordeningsbeleid (wat mag waar) nodig. Dat geeft duidelijkheid aan alle ondernemers.  Toch is er ook de vraag of de grondmarkt niet te vrij is: we hebben in Nederland meer gebrek aan ruimte dan elders in Europa, maar wel een heel liberale markt. Zo worden in Frankrijk transacties getoetst en soms wordt de koper vervangen door de grondbank die het perceel doorschuift naar een ondernemer die het harder nodig heeft. Land van Ons stelde voor om op die manier in Nederland de grond door te schuiven naar duurzame boeren in plaats van naar beleggers of boeren met erg veel emissies. Dan moet je wel weten wat duurzaam is, maar wellicht dat doelsturing en benchmarking daar het antwoord op gaan geven: boerderijen die het dichtst bij de normen voor 2040 zitten, zou je label A (of goud) kunnen geven met voorrang bij de grondbank.

Al met al heeft de Nota Ruimte het probleem van ruimtelijke ordening en schaarste aan grond weer onder de aandacht gebracht van politici, en zal Den Haag aan de slag moeten om lastige vragen te beantwoorden.

Krijn J. Poppe

Krijn Poppe werkte bijna 40 jaar als econoom bij het LEI en Wageningen UR en vervult nu een aantal advies- en bestuursfuncties. Voor Boerenbusiness duikt hij in zijn boekenkast en bespreekt actuele ontwikkelingen aan de hand van klassiek geworden studies.

© DCA Market Intelligence. Op deze marktinformatie berust auteursrecht. Het is niet toegestaan de inhoud te vermenigvuldigen, distribueren, verspreiden of tegen vergoeding beschikbaar te stellen aan derden, in welke vorm dan ook, zonder de uitdrukkelijke, schriftelijke, toestemming van DCA Market Intelligence.