Groot in Oekraïne een voorbode voor Nederland?

De oorlog in Oekraïne bracht ook de boeren in beeld. Sommigen bij het wegslepen van tanks, en Kees Huizinga in actualiteitenrubrieken om te pleiten voor de Oekraïense zaak en de gevolgen voor de voedselvoorziening in het Midden-Oosten te belichten – nog een crisis in de maak. Huizinga beboert er meer dan 15.000 hectare en heeft honderden personeelsleden: een landbouwbedrijf met een karakter zoals we dat in West-Europa niet kennen. Ik stel me een bedrijf voor met eigen administratie en boekhouder, met een werkplaats die niet onderdoet voor die van een mechanisatiebedrijf. Minder specialisatie dus dan hier.

Waarom doet een boer eigenlijk bepaalde activiteiten in eigen beheer en koopt andere in via de markt? Daar kun je tal van redenen voor bedenken en dus discussiëren economen daarover. Ik herlas 'The Nature of the Farm' van Douglas W. Allen en Dean Luck uit 2002, die zich buigen over contracten, risico en organisatievorm in de Amerikaanse landbouw. De titel van hun boek is ontleend aan een artikel van de student Ronald Coase uit 1937, 'The Nature of the Firm', waarvoor hij 54 jaar later de Nobelprijs kreeg. Hij stelde dezelfde vraag: als de markt zo zaligmakend is, waarom besteedt een ondernemer dan niet alles uit aan zzp'ers in plaats van personeel te nemen? Zijn antwoord: de markt is efficiënt, maar soms zijn er zoveel transactiekosten in het uitbesteden, dat het goedkoper is om de machines zelf te kopen en personeel aan te nemen. Geen loonwerker maar eigen combine, geen accountantskantoor maar eigen boekhouder.

Moreel gevaar: dienstverlener loopt kantjes ervan af
Die transactiekosten zijn niet alleen de kosten van het zoeken van een toeleverancier en het afsluiten van het contract, maar ook de monitoringkosten of iemand wel doet wat je van hem verwacht. Soms kan je dat helemaal niet in het contract vooraf specificeren en kun je maar beter de baas spelen of klein blijven als gezinsbedrijf. Vooral biologische processen, zo stellen Allen en Lueck, kennen dat probleem. Er is moreel gevaar: de ingehuurde dienstverlener loopt onbewust de kantjes ervan af, want hij heeft haast als per hectare wordt betaald. Een slechte prestatie kan makkelijk aan bijvoorbeeld de weersomstandigheden worden geweten. Ingewikkelde contracten gaan daar niet bij helpen en daarom zijn ze vaak ook simpel, zo stellen de auteurs.

Uiteindelijk zijn het dus de meest risicovolle, biologische processen die het boerenbedrijf in eigen beheer met personeel doet, de rest kan aan specialisten worden uitbesteed. Niet omdat ze risicovol zijn, zo stellen Allen & Lueck, want dan kan je ze door een grote omvang van het bedrijf of door verzekeren middelen: het regent nooit overal te veel. Maar omdat ze lastig te managen zijn en je er niet zeker van bent dat een ingehuurde specialist het precies zo goed of slecht doet als je als ondernemer wil. Zodra dat wel beheersbaar wordt, het seizoenskarakter verdwijnt en transactiekosten naar beneden gaan, verdwijnt de activiteit van het bedrijf naar specifieke ondernemingen of wordt het uitbesteed aan een dienstverlener. Uiteindelijk is het gezinsbedrijf er dan niet meer, omdat alles beheersbaar is. Er ontstaan dan grotere bedrijven, zoals in de tuinbouw of varkenshouderij waarin specialisatie plaats kan vinden tussen (tijdelijke) werknemers. Het Oekraïense MHP is het voorbeeld bij uitstek.

Optimale bundeling van activiteiten binnen bedrijven
Afgelopen decennia zagen we in de economie door het internet de transactiekosten naar beneden gaan en zzp'ers opkomen, maar in de landbouw hebben Allen & Lueck de discussie nog niet gewonnen. Het helpt niet dat transactiekosten veel moeilijker te meten zijn dan bijvoorbeeld risico. Veel vakgenoten denken dat de organisatievorm toch ook verklaard kan worden door schaalgrootte-effecten (kleinere bedrijven gebruiken loonwerkers, grote niet), door risico (de voedselketen laat risicovolle activiteiten graag aan de kleine man over), fiscaliteit, arbeidsmarktbeleid (CAO-lonen en weekendwerk) of de geschiedenis. Dat laatste verklaart veel in Oekraïne: grote bedrijven uit de communistische tijd, weinig beschikbare ondernemers, ontbrekende markten van dienstverleners als loonwerkers en agrarische accountantskantoren.

Als Oekraïne enigszins overeind blijft in deze oorlog en het economisch opschuift naar het Westen, gaan de markten er nog beter werken. Dat betekent dan een andere optimale bundeling van activiteiten binnen bedrijven. Een grote akkerbouwer in Nederland voorspelde me laatst dat het door precisielandbouw bij ons juist de kant van Oekraïne opgaat: met alle data op eigen bedrijf wil je topopbrengsten realiseren en zelf de regie over alle processen voeren. In plaats van sommige zaken uitbesteden aan de loonwerker: dat gaat te ingewikkeld worden ten opzichte van een paar eigen medewerkers en machines. De tijd zal het leren.

Krijn J. Poppe

Krijn Poppe werkte bijna 40 jaar als econoom bij het LEI en Wageningen UR en vervult nu een aantal advies- en bestuursfuncties. Voor Boerenbusiness duikt hij in zijn boekenkast en bespreekt actuele ontwikkelingen aan de hand van klassiek geworden studies.

© DCA Market Intelligence. Op deze marktinformatie berust auteursrecht. Het is niet toegestaan de inhoud te vermenigvuldigen, distribueren, verspreiden of tegen vergoeding beschikbaar te stellen aan derden, in welke vorm dan ook, zonder de uitdrukkelijke, schriftelijke, toestemming van DCA Market Intelligence.