Duurzaam is uit, veerkracht is in

Landbouw is een strijd met de natuur. Niet 'tegen' de natuur, want je kunt ecologische principes ook voor je laten werken. Echter, ook dan zijn er virussen, dieren, planten en mensen die zich constant aan veranderingen aanpassen. Soms levert dat mooie dingen op, en soms ziektes, onkruid of fraude.

Veerkrachtige systemen zijn niet alleen robuust (ze kunnen tegen een stootje of kunnen zich herstellen van een klap), maar ze passen zich ook goed aan aan nieuwe omstandigheden. Dit mede door ander gedrag te vertonen of anders gestructureerd te zijn.

Brabantse veehouderij
Een voorbeeld van wat ik zelf tegenkom, is de Brabantse veehouderij. Die toonde zich ongeveer 120 jaar geleden erg veerkrachtig bij veranderende omstandigheden. De vraag naar producten uit het Verenigde Koninkrijk en Roergebied trok aan, kunstmest kwam op de markt en de productie van boter verdween naar de fabriek. De boeren ontwikkelden het etage-systeem van een gemengd bedrijf, met interne kringlopen.

Zo'n 60 jaar terug toonde de veehouderij zich opnieuw veerkrachtig door het bovenstaande uit elkaar te halen en gespecialiseerde bedrijven op te zetten. Die konden stijgende arbeidskosten beter opvangen, onder meer door mechanisatie en schaalvergroting. En nu is er opnieuw behoefte aan veerkracht. Het is er, maar kunnen we dat ook meten en managen?

Omslagpunten
Bij veerkracht spelen omslagpunten een belangrijke rol. Een systeem gaat dan ineens door een ondergrens en klapt in elkaar. Om dat weer goed te krijgen, ben je er niet met herstel tot de ondergrens. Je moet veel meer doen. Hieronder een voorbeeld van deze situatie.

Als het aantal boeren in een gebied daalt tot onder de kritieke grens, dan vallen er allerlei functies weg. Zo zijn er niet voldoende mensen voor het bestuur van de organisatie en is het gebied niet meer zo interessant voor de vestiging van een mechanisatiebedrijf. Echter, als je een gebied van die functies wil voorzien, dan heb je vaak een groter aantal boeren nodig dan het aantal waarop zo’n bedrijf de poorten sluit.

Schaalniveaus
Een ander inzicht is dat bij veerkracht ook diverse schaalniveaus een rol spelen. Als alle landbouwbedrijven in een gebied zo veerkrachtig zijn dat niemand stopt, dan zijn er geen groeimogelijkheden en worden ze bij voortgaande technische ontwikkelingen te klein. De bedrijven zijn in die situatie dan wel veerkrachtig, maar de sector is dat dus niet. Dit omdat die aan concurrentiepositie verliest en dat tast uiteindelijk ook de veerkracht van individuele boerderijen aan.

Op dezelfde manier kun je je afvragen of een kudde dieren veerkrachtig genoeg is wanneer je alleen veredelt op de veerkracht van 1 individueel dier. Er is immers interactie in een groep van dieren dus het gedrag van individuele dieren zou kunnen leiden tot minder gewenst gedrag van de hele groep.

Veerkracht
Denken met veerkracht kun je op dezelfde manier toepassen op tal van problemen. Als je het idee kent, dan zie je het overal: levert strokenteelt in de akkerbouw veerkrachtigere teeltsystemen dan grotere velden met monocultuur? Is een bos met robuuste bomen veerkrachtiger dan een bos met minder van die bomen? Wat maakt dat bij klimaatverandering een eco-systeem zo veerkrachtig is dat het indringers (vissen, onkruid en insecten) weert of inpast, of er juist aan ten onder gaat?

Wat onderzoek naar veerkracht zo relevant maakt, is dat we al lang op duurzaamheid studeren. Dat heeft ons geleerd waar de problemen zitten. Echter, het is een statisch begrip, ook al komt er van tijd tot tijd weer een nieuw aspect van onduurzaamheid (met bijbehorende indicator) op de radar. Veerkracht is een veel dynamischer begrip. Dat hebben we nodig bij het ontwerp van nieuwe systemen.

De toekomst
Het gaat momenteel steeds vaker over het ontwerpen van systemen voor de toekomst. Dit door de stijgende arbeidskosten, de energietransitie, de klimaatverandering, het verlies aan biodiversiteit, de precisielandbouw en de kringlooplandbouw. En de overheden zijn bezig daarnaast om in de Omgevingsvisies de toekomst van het platteland, landbouw en natuur te schetsen.

Die systemen moeten zo ontworpen worden dat de problemen rondom duurzaamheid niet alleen wordt opgelost, maar ook dat ze veerkrachtig genoeg zijn om nieuwe afhankelijkheden en onduurzaam gedrag te voorkomen.

Op dinsdag 13 november presenteert WUR het onderzoek naar veerkracht op een symposium in Klarenbeek. Aanmelden kan via: www.wur.eu/resilience2018.

Krijn J. Poppe

Krijn Poppe werkte bijna 40 jaar als econoom bij het LEI en Wageningen UR en vervult nu een aantal advies- en bestuursfuncties. Voor Boerenbusiness duikt hij in zijn boekenkast en bespreekt actuele ontwikkelingen aan de hand van klassiek geworden studies.

© DCA Market Intelligence. Op deze marktinformatie berust auteursrecht. Het is niet toegestaan de inhoud te vermenigvuldigen, distribueren, verspreiden of tegen vergoeding beschikbaar te stellen aan derden, in welke vorm dan ook, zonder de uitdrukkelijke, schriftelijke, toestemming van DCA Market Intelligence.